آیین رحمت و رأفت اسلام، از زمان تلألؤ خویش، از منظری الهی به بهسازی وضعیت بشر و حفظ حقوق و کرامتها و ارزشهای انسانی نگریسته و توجه ویژهای به این امر مبذول داشته است. اسلام همواره كوشيده تا مکارم اخلاقی را به نهایت کمال برساند. به همین دليل، شواهد بسیار غنی در منابع قرآنی و روایی اين موضوع را تأييد میكنند.
از سویی، تبیین جایگاه کرامتهای انسانی در دولت و عصر مهدوی از موضوعات مهمی به شمار میرود که تاکنون بدان کمتر پرداخته شده است. امروزه برخی با تصورات نادرست و چه بسا مغرضانه، از امام عصر(عج) صرفاً تصویری خشن و غیر رأفتآمیز ترسیم مینمایند. از همينرو، نتایج چنین پژوهشهایی، این توهمها را از اساس زایل میكند و بر غلبه همهسويه جوانب انسانی و کریمانه قیام حضرت و شخصیت مکرم ایشان مهر تأیید میزند.
سؤال اصلی این پژوهش را اینگونه میتوان خلاصه نمود: کرامتهای انسانی در دولت حضرت مهدی(عج) چه جایگاهی دارد و خاستگاه اصلی، مبانی و شاخصههای آن کدامند؟ و اساساً این کرامتها بر حول چه محور و مداری تحقق و ابتنا مییابند؟
برحسب پرسش یادشده، مدعا و مفروض نوشتار حاضر، اینگونه سامان یافته است: کرامت انسانی در اندیشه اسلامی و در آموزه دولت مهدوی خاستگاهی الهی دارد، یعنی انسان نه بر محور انسانمداری، بلکه بر مدار خدامداری به کرامت و بزرگواری میرسد و میان افزایش تقرّب به درگاه الهی و مماثلت با آن و افزایش کرامتهای انسانی رابطه مستقیمی وجود دارد. به همین دلیل، مؤمنان واقعی یعنی شیعیان، در دولت مهدوی از بالاترین کرامتها و تعظیمها برخوردارند.
کرامت انسانی در عصر ظهور
زوال کرامتها از ملاحم قبل از ظهور
در بسیاری از روایات منقول از پیامبر صلیاللهوعلیهوآله و معصومان علیهمالسلام از زوال کرامت انسانی و بروز ناامنیها، بیعدالتیها، جنگها، هرج و مرجها و فتنههای فراوان و فساد گسترده به عنوان ملاحم و نشانههای ظهور مهدی موعود(عج) و ویژگی عصر غیبت یاد شده است، از جمله خطبه 138 نهجالبلاغه چنین مضامینی دارد؛ همچنانکه پیامبر مکرم اسلام صلیاللهعلیهوآله در این زمینه میفرماید:
«منّا مهدیّ هذه الاُمّة إذا صارت الدنیا هرجاً و مرجاً و تظاهرت الفتن و تقطّعت السبل و أغار بعضهم علی بعض فلاکبیر يرحم صغیراً و لاصغیر یوقّر کبیراً فیبعث الله عند ذلک مهدیّنا التاسع من صلب الحسین یفتح حصون الضلالة و قلوباً غفلاء یقوم فی الدین فی آخرالزمان کما قمت به فی أوّل الزمان و یملأ الأرض عدلاً کما ملئت جوراً؛»
مهدی این امت از ماست. هنگامی كه در دنیا هرج و مرج شده و فتنهها آشکار شود و راهها مورد راهزنی قرار گرفته و بعضی از مردم به بعض دیگر تهاجم کنند و بزرگ به کوچک رحم نکند و کوچکتر احترام بزرگتر را نگه ندارد، در چنین زمانی مهدی ما که نهمین امام از صلب حسین است برج و باروهای گمراهی و قلبهای قفل شده را فتح میکند و در آخرالزمان برای دین قیام میکند؛ همانطور که من در اول زمان، بدین قیام مبادرت کردم. او زمینی را که از جور پرشده، از عدل و داد، پر و سرشار میسازد.
امام علی(ع) در خطبه 108 نهجالبلاغه با جملاتی مانند: «تفیض اللئام فیضاً و تغیض الکرام غیضاً...» عصر فرومایگی قبل از ظهور و فراگیری لئامت و نُدرتیابی کرامت را بهخوبی تشریح فرمودهاند؛ دورهای که همانند جامعه هابزی، انسانها گرگ یکدیگر شده و درندهخویی جای انسانیت و مدنیت را میگیرد.
امام مهدی(عج) مظهر کرامتها و سرآمد کریمان
یکی از دلایل و براهین کرامتمحور بودن عصر ظهور و دولت کریمه مهدوی آن است که امام مهدی(عج) همانند جد خویش اکرمالاکرمین و خاستگاه کرامت است. پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله بارها خود را به این صفت متصف مینمود و میفرمود: «أنا أکرم الأکرمین» یا «أنا أکرم ولد آدم علی ربّی» . همچنین با توجه به روایات فراوانی که سنت و سیره امام عصر را همسان سنت و سیره نبوی و علوی به شمار میآورند، بسیار بدیهی است که دولت تحت فرمان مهدوی، بر محور کرامت و لحاظ عالیترین حد کرامتهای الهی و انسانی حرکت نموده و تبلور یابد. در همین زمینه پیامبر صلیاللهعلیهوآله میفرماید:
«سنّته سنّتی یقیم الناس علی ملّتی و شریعتی و یدعوهم إلی کتاب ربّی عزّوجلّ؛
سیرت و سنت او، سیرت و سنت من است. مردم را بر دین و آیین من به پا خواهد داشت و آنان را به کتاب پروردگارم دعوت میکند».
امام مهدی(عج)، سرآمد کریمان عالم، متواضعترین فرد جهان بشری در برابر خداوند بوده و در شتاب به سوی نیکیها و بزرگواریها، مجاهد و مجتهدی سختکوش است. او کمال موسی، شکوه عیسی و شکیبایی ایوب را دارد و میتوان وی را سرآمد تهجدپیشگان و شبزندهداران و ساجدان به درگاه الهی به شمار آورد.
کرامتهای انسانی با ریشه و خاستگاه الهی
حکومت جهانی امام عصر(عج) در پی فراهم آوردن اسباب تقربالیالله و برداشتن موانع این مسیر است و میخواهد وعده الهی تفوق جهانی اسلام بر سایر ادیان را محقق نماید و در سایه حاکمیت امام عصر(عج)، بانگ توحید را همهجا فراگیر سازد و شرک و کفر را نابود کند. اساساً حیات معنوی وجه تمایز انسان با سایر موجودات است و همین حیات، او را به خداوند حیات آفرین میرساند و به مقام قرب الهی نايل میکند؛ همچنانکه قرآن کریم بر همین مبنا، انسان را بهسوی احیای واقعی فرا میخواند:
(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَجِيبُواْ لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُم لِمَا يحْيِيكُمْ)؛
اى كسانی كه ايمان آوردهايد، چون خدا و پيامبر، شما را به چيزى فرا خواندند كه به شما حيات میبخشد، آنان را اجابت كنيد.
از این رو، در زمان حاکمیت جهانی دولت کریمه، این بخش از وجود آدمی و مکارم عالی و ارزشهای انسانی در همه ابعاد سامان گرفته و رونق و طراوت مییابد و از دلایل فضیلتمداری و کرامتمحوری چنین دورهای، نابودی شرک و برطرف شدن همه زمینههای صفات رذیله است. به فرموده امام باقرعلیهالسلام:
«... هر آینه (در زمان امام مهدی(عج)) دین محمد صلیاللهعلیهوآله به هرجا که شب میرسد خواهد رسید و عالمگیر خواهد شد، به گونهای که بر سطح زمین اثری از شرک نخواهد ماند، همانگونه که خداوند وعده کرده است.
بدین ترتیب، عصر ظهور، دوران تکمیل و تتمیم مکارم اخلاقی و کرامتهای انسانی خواهد بود؛ دورهای که با عملیات اصلاحی دولت مهدوی، آدمیان به نهایت تزکیه نفسانی، بلوغ و تکامل اخلاقی میرسند و ایمان آنها از حیث عقیدتی و عمل کامل میشود.
کرامتمحوری و کرامتخواهی در ادعیه امام مهدی(عج)
در مجموعه دعاهای حضرت مهدی(عج) که «صحیفه مهدیه» یا «صحیفة المهدی» نامیده میشود نیز کرامتخواهی و کرامتمحوری موج میزند. برای نمونه در دعای معروف زیر امام علیهالسلام ضمن درخواست هدایت الهی به منزله مبنای کرامت (و أکرمنا بالهدی)، راهکارهای فراوانی را برای همه قشرهای اجتماعی در کسب کرامت از مسیر اطاعت الهی و دوری از معاصی و محرمات الهی بیان میفرمایند:
بار الها! به ما توفیق فرمانبرداری و پرهیز از گناه و نافرمانی و نیت پاک و بیآلایش و شناخت و معرفت به آنچه نزد تو ارزشمند است، عطا فرما و ما را به هدایت و پایداری تکریم نما و زبان ما را به صدق و صواب بر کلام حکیمانه و شایسته گویا ساز و دل ما را از علم و معرفت لبریز فرما و شکم ما را از اطعام حرام و شبههناک پاک گردان و دست ما را از ظلم و تعدی و تجاوز باز دار و چشم ما را از گناه و خیانت محفوظ دار و گوش ما را از شنیدن سخنان بیهوده و غیبت مسدود گردان! به دانشمندان ما زهد و بیرغبتی به دنیا و نصیحت و خیرخواهی و به دانشآموزان ما جدّیت و شوق و رغبت و به شنوندگان، پیروی و پندپذیری و به بیماران مسلمان شفا و آسایش و به مردگان آنان رأفت و رحمت، به پیرمردان ما وقار و متانت، به جوانان، بازگشت به سوی تو و توبه، و به زنان، حیا و عفت عنایت فرما و به ثروتمندان تواضع و سعۀ صدر و به فقیران صبر و قناعت و به رزمندگان نصرت و پایداری و به اسیران آزادی و آسایش و به امیران و فرماندهان دادگری و مهربانی و به مردم انصاف و سرشت نیک عطا فرما! و به توشه و سرمایۀ حجاج و زائران برکت عنایت کن و حج و عمرهای که بر آنان واجب ساختهای، ادا فرما! به فضل و رحمتت ای مهربانترین مهربانان.
این عبارت زیبا، بلند و متعالی از ادعیه امام غایب بهخوبی نشان میدهد که در اندیشه اسلامی و مهدوی کرامتهای انسانی بدون ابتنای بر مبادی ایمانی و توحیدی فاقد معنا و دلالت لازم بوده و این ارزشها چه در حوزههای فردی و چه در تعاملات اجتماعی بر مبنای عمل به آموزههای دینی و اتصاف به اخلاقیات اسلامی شکل میگیرد.
بیعتنامه مهدوی، منشور کرامتمداری و بشردوستی
بدیهی است که رعایت کرامات انسانها و حقوق بشردوستانه ـ مبتنی بر آيین توحیدی اسلام ـ تنها به امام عصر(عج) ختم نمیشود، بلکه یاران وی نیز عالم و عامل به این حقوق و مظهر آن در تعاملات فردی و اجتماعی هستند؛ زیرا آنان به خداوند و امام خود شناخت فراوان دارند و با آگاهی کامل در میدان حق حضور دارند؛ همچنانکه امام علیعلیهالسلام درباره ایشان فرموده است:
«رجال عرفوا الله حقّ معرفته و هم أنصار المهدیّ فی آخرالزمان؛
مردانی که خدا را آنچنان که باید، شناختهاند، یاران مهدی در آخرالزمانند.»
کرامتمحوری یاران مهدی(عج) بسیار طبیعی است؛ زیرا این یاوران، از پیشوای خود الگو گرفتهاند و روزها و شبها را با یاد معبود سپری میکنند و روح بندگی و راز و نیاز با جانشان در همآمیخته، همواره خود را در محضر خدا میبینند و از یاد او لحظهای غفلت نمیورزند.
بدین ترتیب در دولت کریمه مهدوی، کرامت انسانها و حقوق بشردوستانه نهتنها محوریت دارد که به عالیترین حد خود خواهد رسید. گ
برخی مبانی و شاخصههای کرامتمحوری جامعه مهدویت
کرامتمحوری و کرامتخواهی جامعه و دولت کریمه مهدوی دارای الزامات و مقوماتی است که میتوان از آنها به مبانی و شاخصههای تحقق کرامتهای مزبور نیز یاد کرد. روایات بسیاری نیز بر این الزامات و مقومات شاهدند که به گونهای موجز برخی از آنها میآید:
1. عدالت و نفی تبعیض
تحقق عدالت و استیفای کامل حقوق همگان، از اساسیترین مبانی و پایههای تأمین کرامتها و ارزشهای الهی و انسانی به شمار میرود. بدیهی است که عدالت به منزله شعار اصلی حکومت عدلگستر مهدوی، ضامن تحقق این کرامتهای عالی خواهد بود؛ امام صادق علیهالسلام سوگند یاد میکند که مهدی(عج) عدالت را همچنان که سرما و گرما وارد خانهها میشود، وارد خانههای مردمان میکند.
از سویی اعمال عدالت در جامعه مهدوی بدون تبعیض بوده و حتی بدکاران از عدالت و مساوات امام بهرهمند میگردند. امام باقرعلیهالسلام، نفی تبعیض پیشگفته را چنین شرح داده است:
«... فإنّه یقسم بالسوّیة و یعدل فی خلق الرحمان، البرّ منهم و الفاجر؛
آن حضرت (اموال را) برابر تقسیم میکند و میان همه مردم چه نیکوکار و چه بدکار، به عدالت رفتار مینماید».
2. امنیت و صلح همه جانبه و پایدار
تحقق کامل امنیت و صلح فراگیر، از ویژگیهای اساسی عصر ظهور است. خاستگاه بسیاری از حقوق و ارزشهای بشری در کسب امنیت روانی، جانی، مالی و... نهفته و همانند تعامل عدالت و کرامت، میان امنیت واقعی و همه کرامتهای عالی، تعاملی مستقیم و دوجانبه وجود دارد؛ زیرا تأمین امنیت به معنای مصونیتبخشی این کرامتها از هرگونه گزند و آسیب محتمل است. در روایت معروف امام علی(ع) دوره امنیت و صلح فراگیر جامعۀ عادله مهدوی چنین تشریح گردیده است:
اگر به تحقیق، قائم ما قیام کند، به واسطه ولایت و عدالت او، آسمان آنچنان که باید میبارد و زمین نیز رستنیهایش را بیرون میدهد و کینه از دلهای بندگان زدوده میشود و میان دد و دام آشتی برقرار میشود؛ به گونهای که یک زن میان عراق و شام پیاده خواهد رفت و آسیبی نخواهد دید و هرجا قدم میگذارد، همه سبزه و رستنی است و بر روی سرش زینتهایش را گذارده و نه ددی او را آزار میدهد و نه میترساند.
3. فقدان تحمیل عقیده و تکریم اقلیتها
در دولت کریمه مهدوی، اسلام آیینی برتر و متعالی است که با براهین و استدلالهای روشن به جهانیان معرفی میشود اکثر آنان نیز آن را خواهند شناخت و پذیرفت. اگر معاندان و لجاجتپیشگانی هم به این امر تن ندهند و به حقستیزی ادامه دهند، سرانجام مجبور خواهند شد که بر اساس جریان جهانی و عالمگیری حقجویانه اسلام، بدین حق گرایش یابند. بدین ترتیب، همانگونه که امام صادق علیهالسلام میفرماید: «وقتی قائم آل محمد قیام میکند، مکانی بر روی زمین باقی نمیماند مگر اینکه کلمه طیبه”لاإله الاّ الله محمّد رسولالله“ در آنجا به آواز بلند گفته شود».
از سویی چون بخش اعظم جهانیان با میل و رغبت خود به دین اسلام میگروند، تحمیل عقیده در عصر و دولت کریمه مهدوی از اساس باطل و بیبنیاد است. همانطور که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله درباره اجماعی بودن پذیرش حکومت حضرت مهدی(عج) میفرماید:
زمین را همانگونه که از ستم پر شده بود، از عدل سرشار میکند. اهل آسمانها و اهل زمین و پرندگان آسمان به خلافت او رضایت میدهند.
البته علاوه بر رضایت همگان از این دولت کریمه و اجماعی بودن مشروعیت آن، عالمیان بنابه روایات پیش آمده، از آن فرحناک و مسرور خواهند بود؛ زیرا محور کار حضرت مهدی(عج) ـ همانطور که از نامشان نیز برمیآید ـ هدایت جامعه بشری است که بدیهی مینماید اصل و اساس هدایت، بر اقناع میبایستی مبتنی باشد.
4. رشد عقلانیت، شکوفایی علوم و فنآوری
کمال عقلانیت بشری در دوره ظهور، ضامن تحقق کرامتهای عالی الهی و انسانی است. روایات فراوانی بیانگر آن است که عقول مردم در دوره ظهور به بالاترین مرحله کمال خویش میرسد.
در عصر مهدوی دانش بشری به دستآوردهایی مافوق تصور میرسد و 25 حرف از 27 حرف کل دانش، کشف و در میان مردم منتشر میشود؛ همانگونه که امام صادق علیهالسلام به تفصیل این شکوفایی علوم و بالندگی فنآوری را بیان نمودهاند. بسیار هویداست که در این دوره طلایی معرفت بشری، کرامتها و ارزش الهی به گونه غریبی بر جوامع انسانی مسلط میگردند و جنبه ملموسی مییابند و این گسترش کرامتها و حکمت بر جامعه بشری به گونهای خواهد بود که زنان خانهدار هم حکمت میآموزند و بینیاز از دیگران بر اساس احکام الهی و نبوی به قضاوت میپردازند؛ به فرموده امام باقرعلیهالسلام:
«... به مردم زمان قائم(عج) آنچنان حکمتی عطا خواهد شد که حتی زنان در کانون خانه خویش بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبرش عادلانه و آگاهانه داوری میکنند و نیازی به دیگری ندارند».
5. تأمین رفاه، بالندگی اقتصادی و معیشتی
حفظ کرامتهای انسانی بدون توجه به رفاه و وضعیت معیشتی مردم در واقع فاقد معنای لازم است و در اسلام توجه به «معاد» و «معاش» با هم دیده شده و همین دو لازم و ملزوم هم دانسته شدهاند. این تلازم در عصر ظهور در نهایت کمال محقق میگردد و همه انسانها و بهویژه مؤمنان از حیث معیشت و رفاه به عالیترین سطوح ممکن خواهند رسید. توصیف پیامبر صلیاللهعلیهوآله از این وضعیت بدین صورت است:
«در آن زمان، امت من چنان از نعمت برخوردار شوند که هرگز امتی آنچنان از نعمت برخوردار نشده باشد؛ سرتاسر زمین محصول دهد و هیچ چیز را از آنان دریغ ندارد، اموال انبوه شود. هرکس نزد مهدی آید و بگوید به من مالی ده او بیدرنگ میگوید: بگیر».
در دولت مهدی(عج) رباخواری از بین میرود و اموال توسط حضرت بدون آنکه شمارش شوند، تقسیم میگردند و تمام معادن و گنجهای زیرزمینی در حکومت او آشکار و استخراج میشوند و بر روی زمین مخروبهای نمیماند مگر آنکه بهوسیله آن حضرت آباد شود. بدین ترتیب، جامعه بشری به استغنای کامل خواهند رسید و حتی فقیری برای دریافت زکات، صدقات و اعانات یافت نخواهد شد.
6. کمال قوت و سلامت جسمی و روانی
از ضمانتها و عوامل تحقق کرامتهای عالی در دولت کریمه مهدوی آن است که بیماریهای جسمی و روانی انسانها در این دوره از بین میرود و قوای بدنی و روحی مؤمنان به طور شگفتآوری نیرومند میشود؛ به فرموده امام صادق علیهالسلام:
«هنگامی که حضرت قائم قیام کند، خداوند بیماریها را از مؤمنان دور میکند و تندرستی را به آنان باز میگرداند».
کرامتبخشی به مؤمنان در این دوره به جایی خواهد رسید که تواناییهای شنوایی و بینایی آنها توسعه بیبدیل و شگفتآوری خواهد یافت؛ آنگونه که مؤمنان در شرق و غرب همدیگر را با وجود اختلاف و بُعد مکانی، مشاهده خواهند نمود؛ و به فرمایش امام صادق علیهالسلام:
«هنگامی که قائم ما قیام کند، خداوند در دستگاه شنوایی و بینایی شیعیان ما گستردگی و کشش ویژهای میبخشد تا میان آنها و مهدی ما واسطه و نامهرسان یا فاصلهای نباشد».
البته در دولت کریمه، میان برخورداری از سطوح عالی ایمانی و کرامتهای اعطایی خداوند متعال، رابطه مستقیمی وجود دارد و اینگونه قابلیتها و استعدادها در مؤمنان واقعی که همان شیعیان هستند، رؤیتپذیر و تحقق یافتنی است.
7. رعایت و محترم شمردن حریمهای خصوصی و عمومی
در نظریهها و مکاتب مردمسالار امروزین، دخالت و تعدی به حریم خصوصی افراد و یا عدم پاسخ به مطالبات در حوزه حقوق عمومی، از نشانههای حکومتهای بسته و جامعالقوا (توتالیتر) است که خواه ناخواه نتیجه چنین عملکردی، تضییع و تضییق کرامتها و حقوق انسانها خواهد بود. دولت کریمه مهدوی از این قبیل آفات و نقایصی به دور است و در مقابل چنین نظامهای سرکوبگری قرار دارد. روایت امام صادق علیهالسلام گواه روشنی بر این کرامتخواهی و دفاع از حقوق خصوصی و عمومی مردم در این دوره آرمانی است:
«هنگامی که قائم ما قیام کند، چهار مسجد را در کوفه منهدم میکند و هیچ مسجد مشرفی را نمیگذارد مگر اینکه کنگره و اشراف آن را خراب نماید و به حال ساده و بدون اشراف گذارد؛ شاهراهها را توسعه میدهد؛ هرگوشهای از خانهها را که در راه عمومی قرار دارد، اصلاح میکند و ناودانهایی را که مشرف به راه مردم است، بر میدارد؛ هر بدعتی را برطرف میسازد و هر سنتی را باقی میگذارد...» .
-------------------------------------------------
گزیدهای از مقاله«کرامت انسانی در دولت مهدوی»/ دکتر بهرام اخوانکاظمی
متن کامل مقاله